هەواڵ- بیروڕا

مەعروف مەجید، سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە

لە کاتێکدا قەیرانی کەشوهەوا چەندین هۆکاری هەیە کە ڕۆڵیان هەیە لە خراپترکردنی ژینگە، بەڵام هەندێک هۆکار هەن کە پێویستیان بە گرنگیدانێکی زیاترە لە هەندێکی تر.
گەرمبوونی جیهان بەهۆی سووتەمەنی بەردینی و زیادەڕۆیی لە ڕاوکردنی ماسی و کانگاکانی کۆبالت و دارستانبڕین و لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو، نائاسایشی خۆراک و ئاو، بەفیڕۆدانی خۆراک، مۆدەی خێرا، و پاشەڕۆی قوماش هەموویان قەیرانی ژینگەی گەورەتر کردووە، بەتایبەتی کە لێکۆڵینەوە زانستییەکان لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا ئەوەیان پشتڕاستکردووەتەوە قەیرانی کەشوهەوا لە ئەنجامی چەندین شکست لە بەڕێوەبردنی پرسەکەدا، هەسارەکە پێشتر زنجیرەیەک خاڵی گرینگی تێپەڕاندووە کە دەتوانێت دەرئەنجامە کارەساتبارەکانی هەبێت.

گەرمبوونی جیهان به‌هۆی سووتەمەنی بەردینیەوە
دووەم ئۆکسیدی کاربۆن گەیشتووەتە 418 بەش لە ملیۆنێک (ppm) و پلەی گەرمی جیهانیش بە بەراورد بە ئاستی پێش پیشەسازی 1.15 پلەی سەدی بەرزبووەتەوە.
دوایین جار کە ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەسەر هەسارەکەمان بەم شێوەیەی ئەمڕۆ بەرز بوو، زیاتر لە 4 ملیۆن ساڵ لەمەوبەر بوو، زیادبوونی دەردانی گازی گەرمخانەیی بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی خێرا و بەردەوامی پلەی گەرمی جیهان، ئەمەش لە بەرامبەردا ڕووداوی کارەساتبار لە سەرانسەری جیهاندا دروست دەکات – لە ئوسترالیا و ئەمریکاوە، شاهیدی هەندێک لە وێرانکەرترین وەرزەکانی ئاگرکەوتنەوەی کێوییە کە تۆمارکراون، بەجۆرێک جرجەکان بەشێکی ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیایان گرتووەتەوە، بەرهەمە وێرانکەرەکان و شەپۆلێکی گەرما لە ئەنتارکتیکا کە پلەی گەرما بەرزبووەتەوە بۆ سەرووی ٢٠ بۆ یەکەمجار

خراپ بەڕێوەبردن
بەگوێرەی ئابوریناسانی وەک نیکۆلاس ستیرن، قەیرانی کەشوهەوا دەرئەنجامی چەندین شکستە، ئابووریناسان و ژینگەپارێزان ساڵانێکە داوا لە داڕێژەرانی سیاسەت دەکەن بۆ بەرزکردنەوەی نرخی ئەو چالاکییانەی کە گازی گەرمخانەیی دەردەکەن (یەکێک لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانمان)، کە کەمیی ئەو کارە پێکدەهێنێت گەورەترین شکستی بازاڕ، بۆ نموونە لە ڕێگەی باجی کاربۆنەوە، کە دەبێتە هۆی هاندانی داهێنانەکان لە تەکنەلۆژیای کاربۆن.
بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی بە خێرایی و بە شێوەیەکی کاریگەر، حکومەتەکان نەک هەر دەبێت بە شێوەیەکی بەرچاو پارەدان بۆ داهێنانی سەوز زیاد بکەن بۆ کەمکردنەوەی تێچووی سەرچاوەی وزەی کەم کاربۆن، بەڵکو کۆمەڵێک سیاسەتی دیکەش بگرنەبەر کە مامەڵە لەگەڵ هەریەکێک لەم شکستانەی دیکەی بازاڕدا دەکەن.

تەکنەلۆژیای کەم کاربۆن
لە ئێستادا باجی نیشتمانی کاربۆن لە 27 وڵاتی جیهاندا جێبەجێ دەکرێت، لەوانە وڵاتانی جۆراوجۆری یەکێتی ئەوروپا، کەنەدا، سەنگافورە، ژاپۆن، ئۆکرانیا و ئەرجەنتین و بەپێی ڕاپۆرتی باجی بەکارهێنانی وزەی OECD ساڵی 2019، پێکهاتەی باجەکانی ئێستا بە شێوەیەکی گونجاو ناگونجێت پرۆفایلی پیسبوونی سەرچاوەکانی وزە. بۆ نموونە ڕێکخراوی OECD پێشنیاری ئەوە دەکات کە باجی کاربۆن بە ڕادەی پێویست توند نییە لەسەر بەرهەمهێنانی خەڵوز، هەرچەندە کاریگەری خۆی سەلماندووە لە پیشەسازی کارەبادا.
باجی کاربۆن لە سوید بە شێوەیەکی کاریگەر جێبەجێ کراوە؛ باجی کاربۆن بۆ هەر تۆنێک ١٢٧ دۆلاری ئەمریکییە و لە ساڵی ١٩٩٥ەوە ڕێژەی دەردانی گازی ژەهراوی بە ڕێژەی ٢٥% کەمکردووەتەوە، لە هەمان کاتدا ئابوورییەکەی بە ڕێژەی ٧٥% فراوانتر کردووە.

باجی کاربۆن
ڕێکخراوەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ قەیرانی کەشوهەوا گونجاو نین: بۆ ڕێگریکردن لە شەڕێکی جیهانی دیکە کۆکراونەتەوە، و بۆ مەبەستەکەش ناگونجێن، ئەندامانی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەرکی پابەندبوونیان بە هیچ پێشنیارێک یان پێشنیارێک نییە کە ڕێکخراوەکە پێشکەشی کردووە، بۆ نموونە ڕێککەوتنی پاریس، ڕێککەوتننامەی چوارچێوەی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت، سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا، وڵاتان پێویستیان بە کەمکردنەوەی ڕێژەی دەردانی گازی گەرمخانەیی هەیە بۆ ئەوەی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی جیهانی کەمتر بێت لە 2 پلەی سەدی تا ساڵی 2100، و بە شێوەیەکی ئایدیاڵ کەمتر لە 1.5 پلە.
بەڵام واژۆکردنی خۆبەخشانە، و هیچ کاردانەوەیەکی ڕاستەقینەی نییە بۆ پابەندنەبوون، پرسی دادپەروەری وەک پرسێکی مشتومڕاوی دەمێنێتەوە چونکە وڵاتانی تازەپێگەیشتووی جیهان ڕێگەیان پێدەدرێت زیاتر دەردانی گازی ژەهراوی بکەن بۆ ئەوەی گەشە بکەن تا ئەو ڕادەیەی بتوانن پەرە بە تەکنەلۆژیاکان بدەن بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی، و هەندێک وڵات وەک چین ڕێگەیان پێدەدرێت ئەمە بقۆزنەوە.

بەفیڕۆدانی خۆراک
یەک لەسەر سێی ئەو خۆراکانەی کە بۆ خواردنی مرۆڤ دانراون – نزیکەی یەک ملیار و ٣٠٠ ملیۆن تۆن – بەفیڕۆ دەچێت یان لەدەست دەچێت. ئەمە بەسە بۆ ئەوەی 3 ملیار کەس بیخوات. بەفیڕۆدان و لەدەستدانی خۆراک ساڵانە یەک لەسەر سێی دەردانی گازی گەرمخانەیی پێکدەهێنێت؛ ئەگەر وڵاتێک بوایە، پاشەڕۆی خۆراک دەبێتە سێیەم سەرچاوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی، دوای چین و ئەمریکا.
بەفیڕۆدان و لەدەستدانی خۆراک لە قۆناغە جیاوازەکاندا لە وڵاتانی تازەپێگەیشتو و پێشکەوتوودا ڕوودەدات؛ لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا 40%ی پاشەڕۆی خۆراک لە ئاستی دوای دروێنەکردن و پرۆسێسکردندا ڕوودەدات، لەکاتێکدا لە وڵاتانی پێشکەوتوودا 40%ی پاشەڕۆی خۆراک لە ئاستی فرۆشتنی تاکەکەسی و بەکاربەردا ڕوودەدات.
ئه‌مەریكا لە ئاستی فرۆشتنی تاکەکەسیدا بڕێکی شۆککەری خۆراک بەفیڕۆ دەچێت لەبەر هۆکاری جوانکاری، لە ئەمریکا زیاتر لە 50%ی هەموو ئەو بەرهەمانەی کە لە ئەمریکا فڕێدەدرێن بەو شێوەیە ئەنجام دەدرێن، چونکە بە "زۆر ناشرین" دادەنرێت بۆ ئەوەی بە بەکارهێنەران بفرۆشرێن -ئەمە دەکاتە نزیکەی ٦٠ ملیۆن تۆن سەوزە و میوە، ئەمەش دەبێتە هۆی نائاسایشی خۆراک، کە یەکێکی دیکەیە لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانی ناو لیستەکە.

لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو
لە ماوەی ٥٠ ساڵی ڕابردوودا گەشەی خێرای بەکارهێنانی مرۆڤ و ژمارەی دانیشتووان و بازرگانی جیهانی و شارنشینی بەخۆیەوە بینیوە، لە ئەنجامدا مرۆڤایەتی زیاتر لە سەرچاوەکانی زەوی بەکاربهێنێت لەوەی کە بە شێوەیەکی سروشتی دەتوانێت پڕیبکاتەوە.
لە ڕاپۆرتێکی ئەم دواییەی سندوقی جیهانی ژیانی کێویدا دەرکەوتووە کە قەبارەی دانیشتوانی شیردەرەکان، ماسی، باڵندە، پەلەوەر و دوورخراوەکان بە تێکڕا لە نێوان ساڵانی ١٩٧٠ بۆ ٢٠١٦ بە ڕێژەی ٦٨% دابەزینیان بەخۆوە بینیوە ئاژەڵەکانی وەکو پانگۆلین، نەهەنگ و ئەسپی دەریایی زۆر کاریگەری بازرگانی نایاسایی گیانلەبەرە کێوییەکانیان لەسەرە و پانگۆلینەکان بەهۆیەوە مەترسییەکی زۆریان لەسەرە.
بە شێوەیەکی بەرفراوانتر، شیکارییەکی ئەم دواییە دەرکەوتووە کە شەشەمین لەناوچوونی بەکۆمەڵی گیانلەبەرە کێوییەکان لەسەر زەوی خێراتر دەبێت، زیاتر لە ٥٠٠ جۆر گیانلەبەرە کێوییەکان لە لێواری لەناوچووندان و پێدەچێت لە ماوەی ٢٠ ساڵدا لەدەست بدەن؛ هەمان ژمارە بە درێژایی سەدەی ڕابردوو لەدەستچوون. زانایان دەڵێن، ئەگەر مرۆڤ لە ناوبردنی سروشتدا نەبوایە، ئەم ڕێژەیە لەدەستچوون هەزاران ساڵی دەویست.

. پیسبوونی پلاستیک
ساڵی 1950 جیهان ساڵانە زیاتر لە دوو ملیۆن تۆن پلاستیک بەرهەم دەهێنا، تا ساڵی 2015 ئەم بەرهەمە ساڵانەیە بۆ 419 ملیۆن تۆن هەڵئاوساوە و بڕی پاشماوەی پلاستیکی لە ژینگەدا زیاتر بووە.
لە ڕاپۆرتێکی گۆڤاری زانستی (Nature)دا دیاریکراوە کە ساڵانە نزیکەی 14 ملیۆن تۆن پلاستیک ڕێگەی خۆیان دەکەنە ناو زەریاکانەوە، ئەمەش زیان بە شوێنی ژیانی گیانلەبەرە کێوییەکان و ئەو گیاندارانە دەگەیەنێت کە تێیدا دەژین، لە توێژینەوەکەدا دەرکەوتووە ئەگەر هیچ ڕێوشوێنێک نەگیرێتەبەر، ئەوا قەیرانی پلاستیک زیاتر دەبێت ئەگەر تا ساڵی ٢٠٤٠ ساڵانە یەک ملیۆن تۆن. ئەگەر مایکرۆپلاستیکەکان لەم بابەتەدا جێگیر بکەین، ئەوا بڕی کۆی پلاستیک لە زەریاکەدا دەتوانێت تا ساڵی ٢٠٤٠ بگاتە ٦٠٠ ملیۆن تۆن.
ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە، ناشناڵ جیۆگرافیک بۆی دەرکەوتووە کە ٩١%ی هەموو پلاستیکێک کە تا ئێستا دروستکراون ڕیسایکل نەکراون، ئەمەش نەک تەنها یەکێکە لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانی تەمەنمان، بەڵکو شکستێکی گەورەی دیکەی بازاڕە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە پلاستیک ٤٠٠ ساڵی دەوێت بۆ ئەوەی شیببێتەوە، ئەوە چەندین نەوەی دەخایەنێت تا بوونی نامێنێت، هیچ باسێک نییە دەربارەی کاریگەرییە گەڕانەوەنەکراوەکانی پیسبوونی پلاستیک لەسەر ژینگە لە درێژخایەندا.

دارستانبڕین
هەر کاتژمێرێک دارستانەکان بە قەبارەی ٣٠٠ یاریگای تۆپی پێ دەبڕدرێن. ڕەنگە تا ساڵی ٢٠٣٠ هەسارەکە تەنها ١٠%ی دارستانەکانی بمینی؛ ئەگەر دارستانبڕین ڕانەگیرێت، دەکرێت لە کەمتر لە ١٠٠ ساڵدا هەموویان نەمێنن.
ئەو سێ وڵاتەی کە زۆرترین ئاستی دارستانبڕینیان هەیە بریتین لە بەرازیل، کۆماری دیموکراتی کۆنگۆ و ئەندەنوسیا. هەروەها ئەمازۆن، گەورەترین دارستانی باراناوی جیهان – کە زیاتر لە ٦.٩ ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشە (٢.٧٢ ملیۆن میل چوارگۆشە) درێژ دەبێتەوە و نزیکەی ٤٠%ی کیشوەری ئەمریکای باشوور دەگرێتەوە – هەروەها یەکێکە لە جۆراوجۆرترین ئیکۆسیستەمەکان و شوێنی نزیکەی سێ ملیۆن جۆری ڕووەک و ئاژەڵ. سەرەڕای هەوڵەکان بۆ پاراستنی زەوییە دارستانییەکان، هێشتا دارستانبڕینی یاسایی بەربڵاوە و نزیکەی یەک لەسەر سێی دارستانبڕینی ناوچە گەرمەکانی جیهان لە دارستانەکانی ئەمازۆنی بەرازیل ڕوودەدات کە ساڵانە یەک ملیۆن و ٥٠٠ هەزار هێکتار ڕوودەدات.
کشتوکاڵ هۆکاری سەرەکی دارستانبڕینەکانە کە یەکێکی ترە لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکان کە لەم لیستەدا دەربکەوێت. زەوی پاک دەکرێتەوە بۆ بەخێوکردنی ئاژەڵ یان بۆ چاندنی بەرهەمی دیکە کە دەفرۆشرێن، وەک نیسک و زەیتی خورما. جگە لە جیاکردنەوەی کاربۆن، دارستانەکان یارمەتیدەرن بۆ ڕێگریکردن لە وەرینی خاک، چونکە ڕەگی دارەکان خاکەکە دەبەستێتەوە و ڕێگری لە وەرینی زەوی دەکات، ئەمەش ڕێگری دەکات لە لەرزین.

پیسبوونی هەوا
یەکێک لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانی ئەمڕۆ پیسبوونی هەوای دەرەوەیە. داتاکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) دەریدەخەن ساڵانە بە مەزەندەکردنی ٤.٢ بۆ ٧ ملیۆن کەس لە جیهاندا بەهۆی پیسبوونی هەواوە گیان لەدەست دەدەن و لە ١٠ کەس نۆ کەس هەناسە دەدەن کە ڕێژەیەکی بەرزی پیسکەرەکانی تێدایە. لە ئەفریقا لە ساڵی ٢٠١٧دا ٢٥٨ هەزار کەس لە ئەنجامی پیسبوونی هەوای دەرەوە گیانیان لەدەستداوە، لەکاتێکدا لە ساڵی ١٩٩٠دا ١٦٤ هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە، بەپێی ئامارەکانی یونیسێف. هۆکارەکانی پیسبوونی هەوا زیاتر لە سەرچاوە پیشەسازی و ئۆتۆمبێلەکانەوە دێت، هەروەها دەردانی گازی ژەهراوی لە سووتانی بایۆماس و خراپی کوالێتی هەوا بەهۆی زریانی تۆزەوە.
لە ئەوروپا، ڕاپۆرتێکی ئەم دواییەی دەزگای ژینگەی یەکێتی ئەوروپا دەریخست کە پیسبوونی هەوا بەشداربووە لە مردنی ساڵانەی ٤٠٠ هەزار کەس لە یەکێتی ئەوروپا لە ساڵی ٢٠١٢ (دواترین ساڵ کە داتاکانی بۆ بەردەست بوون).
لە دوای پەتای کۆڤید-١٩، گرنگی بەو ڕۆڵە دراوە کە گازە پیسکەرەکانی هەوا لە گواستنەوەی تەنۆلکەکانی ڤایرۆسدا دەیگێڕن.
توێژینەوە سەرەتاییەکان پەیوەندییەکی ئەرێنییان لە نێوان مردنەکانی پەیوەست بە کۆڤید-١٩ و پیسبوونی هەوا دەستنیشانکردووە، هەروەها پەیوەندییەکی جێی متمانە هەیە بە تەنۆلکەکانی هەوا کە یارمەتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە دەدەن. ئەمەش دەکرا بەشداربێت لە بەرزبوونەوەی ژمارەی مردن لە چین، کە کوالیتی هەوا بەناوبانگە بە پیسایی، هەرچەندە پێویستە لێکۆڵینەوەی تایبەتتر ئەنجام بدرێت پێش ئەوەی بتوانرێت بگەنە ئەنجامێکی لەو شێوەیە.

توانەوەی سەهۆڵبەندان و بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا
قەیرانی کەشوهەوا دەبێتە هۆی ئەوەی کە جەمسەری باکوور زیاتر لە دوو هێندە خێراتر گەرم بێت لە شوێنێکی تری هەسارەکەدا. ئەمڕۆ لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما لەسەر زەوی، ئاستی دەریاکان زیاتر لە دوو هێندە خێراتر لە ئاستی زۆربەی سەدەی بیستەم بەرزدەبێتەوە. ئێستا دەریاکان بە ڕێژەی ٣.٢ ملم لە ساڵێکدا لەسەر ئاستی جیهان بەرز دەبنەوە و تا کۆتایی ئەم سەدەیە بەردەوام دەبن لە گەشەکردن بۆ نزیکەی ٠.٧ م. لە جەمسەری باکوور، سەهۆڵبەندی گرینلاند زۆرترین مەترسی لەسەر ئاستی دەریا دروست دەکات، چونکە توانەوەی سەهۆڵی وشکانی هۆکاری سەرەکی بەرزبوونەوەی ئاستی دەریایە.
ئەمەش گەورەترین پرسە ژینگەییەکانە و دەتوانین بڵێین زیاتر نیگەرانکەر بێت بەو پێیەی هاوینی ساڵی ڕابردوو بووە هۆی لەدەستدانی ٦٠ ملیار تۆن سەهۆڵ لە گرینلاندەوە، کە بەسە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی دەریای جیهانی بە ڕێژەی ٢.٢ ملیمەتر تەنها لە ماوەی دوو مانگدا. بەپێی زانیارییەکانی مانگی دەستکرد، سەهۆڵبەندی گرینلاند لە ساڵی ٢٠١٩دا ڕێژەیەکی پێوانەیی سەهۆڵی لەدەستداوە: بە تێکڕا یەک ملیۆن تۆن لە خولەکێکدا لە ماوەی ساڵێکدا، ئەمەش یەکێکە لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکان کە کاریگەرییەکانی شەپۆلاوییە. ئەگەر تەواوی سەهۆڵبەندانەکەی گرینلاند بتوێتەوە، ئاستی دەریاکان شەش مەتر بەرز دەبێتەوە.
هاوکات ئەنتارکتیکا ساڵانە نزیکەی یەک ملم بەشداری دەکات لە بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکان، کە یەک لەسەر سێی بەرزبوونەوەی ساڵانەی ئاستی جیهانی پێکدەهێنێت. جگە لەوەش، دوایین ڕەفەی سەهۆڵی جەمسەری باکووری کەنەدا کە بە تەواوی تەواو نەبووە، بەم دواییە داڕما، بەپێی خزمەتگوزاری سەهۆڵی کەنەدا لە کۆتایی مانگی تەمموزدا لە ماوەی دوو ڕۆژدا نزیکەی ٨٠ کیلۆمەتر چوارگۆشەی لەدەستداوە - یان ٤٠٪.
بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکان کاریگەرییەکی وێرانکەری دەبێت لەسەر ئەو کەسانەی لە ناوچە کەنارییەکان دەژین: بەپێی گروپی لێکۆڵینەوە و داکۆکیکاری کەشوهەوای ناوەندی، بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا لەم سەدەیەدا دەتوانێت لافاو لە ناوچە کەنارییەکان بگرێت کە ئێستا 340 ملیۆن بۆ 480 ملیۆن کەس تێیدا نیشتەجێن، ئەمەش ناچاریان دەکات کۆچ بکەن بۆ ئەوێ ناوچە سەلامەتترەکان و بەشداریکردن لە زیادبوونی دانیشتووان و فشاری سەرچاوەکان لەو ناوچانەی کە کۆچیان بۆ دەکەن.
بانکۆک (تایلەند)، هۆچیمین سیتی (ڤێتنام)، مانیلا (فیلیپین) و دوبەی (ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی) لەو شارانەن کە زۆرترین مەترسییان لەسەرە بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا و لافاوەوە.

ترشبوونی زەریاکان
بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی جیهانی تەنها کاریگەری لەسەر ڕووی زەریاکان نەبووە، بەڵکو هۆکاری سەرەکی ترشبوونی زەریاکانە. زەریاکانمان نزیکەی 30%ی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژن کە دەدرێنە بەرگەهەوای زەوی. لەگەڵ دەردانی چڕیی زیاتری دەردانی کاربۆن بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤ وەک سووتاندنی سووتەمەنی بەردینی و هەروەها کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوای جیهانی وەک زیادبوونی ڕێژەی ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکان، بڕی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژرێتەوە بۆ ناو دەریا.
بچووکترین گۆڕانکاری لە پێوەرەکانی pH دەتوانێت کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ترشی زەریاکە هەبێت. ترشبوونی زەریاکان کاریگەری وێرانکەری لەسەر ئیکۆسیستەمەکان، جۆرە دەریاییەکان و تۆڕە خۆراکییەکانیان هەیە، و دەبێتە هۆی گۆڕانکارییەکی گەڕانەوەنەکراو لە کوالیتی شوێنی نیشتەجێبووندا. کاتێک ئاستی pH دەگاتە زۆر نزم، زیندەوەرە دەریاییەکان وەکو توێکڵ و ئێسکەپەیکەرەکانیان دەتوانن دەست بکەن بە توانەوەی.
بەڵام یەکێک لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکان کە بەهۆی ترشبوونی زەریاکانەوە دروست دەبێت، سپیکردنەوەی مەرجانە و دواتر لەدەستدانی بەردی مەرجانییە. ئەم دیاردەیە کاتێک ڕوودەدات کە بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی زەریاکان پەیوەندی هاوژیانی نێوان مەرجانە و ئەو چڵکنانەی کە لەناویاندا دەژین تێکدەدات و چڵکنەکان پاڵدەنێتە دوور و دەبێتە هۆی ئەوەی مەرجانە ڕەنگە سروشتی و زیندووەکانیان لەدەست بدەن. هەندێک لە زانایان مەزەندەیان کردووە کە بەردی مەرجانی مەترسی ئەوەی لەسەرە تا ساڵی ٢٠٥٠ بە تەواوی لەناوببرێن. بەرزبوونەوەی pH ی زەریاکان دەبێتە هۆی بەربەست لە توانای سیستەمی بەردی مەرجانی بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی ئێسکەپەیکەری دەرەکییان و چاکبوونەوە لەم ڕووداوانەی سپیبوونەوەی مەرجانی.
هەروەها هەندێک لە لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە دەتوانرێت ترشبوونی زەریاکان وەک یەکێک لە کاریگەرییەکانی پیسبوونی پلاستیک لە زەریاکاندا پەیوەست بکرێت. کەڵەکەبوونی بەکتریا و وردە زیندەوەران کە لە پاشماوەی پلاستیکیەوە وەرگیراون کە فڕێدراونەتە ناو زەریاکانەوە کە ئیکۆسیستەمی دەریایی لەناودەبەن و بەشدارن لە سپیکردنەوەی مەرجانی.
ترشبوونی زەریاکان

کشتوکاڵ
توێژینەوەکان دەریانخستووە کە سیستەمی خۆراکی جیهانی بەرپرسە لە تا سێیەکی دەردانی گازی گەرمخانەیی کە بەهۆی مرۆڤەوە دروست دەبێت، کە ٣٠%ی لە ئاژەڵ و ماسیگرتنەوە دێت. بەرهەمهێنانی بەروبووم لە ڕێگەی بەکارهێنانی پێوەوە گازی گەرمخانەیی وەکو ئۆکسیدی نایترۆز بەرهەم دەهێنێت.
60%ی ڕووبەری کشتوکاڵی جیهان بۆ بەخێوکردنی ئاژەڵ تەرخانکراوە، هەرچەندە تەنها 24%ی خواردنی گۆشتی جیهانی پێکدەهێنێت.
کشتوکاڵ نەک هەر ڕووبەرێکی فراوانی زەوی دەگرێتەوە، بەڵکو بڕێکی زۆر ئاوی شیرین بەکاردەهێنێت، ئەمەش یەکێکی دیکەیە لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانی ئەم لیستە. لە کاتێکدا زەوییە کشتوکاڵییەکان و لەوەڕگاکان یەک لەسەر سێی ڕووبەری زەوی دەگرێتەوە، بەڵام سێ لەسەر چواری سەرچاوە سنووردارەکانی ئاوی شیرینی جیهان بەکاردەهێنن.
زانایان و پسپۆڕانی ژینگە بەردەوام هۆشدارییان داوە کە پێویستە بیر لە سیستەمی خۆراکی ئێستامان بکەینەوە؛ گۆڕانکاری بۆ خۆراکی ڕووەکی بە شێوەیەکی بەرچاو شوێنپێی کاربۆنی پیشەسازی کشتوکاڵی تەقلیدی کەمدەکاتەوە.

نائاسایشی خۆراک و ئاو
بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و شێوازە کشتوکاڵییەکان مەترسییەکانی نائاسایشی ئاو و خۆراکی زیاتر کردووە و وەک یەکێک لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانی ئەمڕۆ دەستی بەسەردا گرتووە.
لەسەر ئاستی جیهان زیاتر لە 68 ملیار تۆن خاکی سەرەوە ساڵانە 100 هێندە خێراتر لەوەی کە دەتوانرێت بە شێوەیەکی سروشتی پڕبکرێتەوە دەڕژێت.
جگە لەوەش خاکی بەرکەوتوو و بێ ژیان زیاتر ئامادەیە بۆ وەرینی با و ئاو بەهۆی نەبوونی سیستەمی ڕەگ  کە بەیەکەوە دەیبەستێتەوە، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکییە کە بەشدارە لە وەرینی خاک.زیادەڕۆیی لە کشتوکاڵکردن: هەرچەندە بەرهەمهێنان لە کورتخایەندا زیاد دەکات بە تێکەڵبوون لە ماددە خۆراکیەکانی سەر ڕووی زەوی (وەک پێو)، بەڵام کشتوکاڵکردن پێکهاتەی خاک لەناو دەبات و لە درێژخایەندا دەبێتە هۆی چڕبوونەوەی خاک و لەدەستدانی بەپیتی و دروستبوونی توێکڵی ڕووکار کە وەرینی سەرەوەی خاکەکە توندتر دەکات .
بەو پێیەی پێشبینی دەکرێت تا ناوەڕاستی سەدە ژمارەی دانیشتوانی جیهان بگاتە ٩ ملیار کەس، ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکان (FAO) پێشبینی دەکات کە ڕەنگە تا ساڵی ٢٠٥٠ خواست لەسەر خۆراکی جیهانی بە ڕێژەی ٧٠% زیاد بکات، زیاتر لە ٨٢٠ ملیۆن کەس لە سەرانسەری جیهاندا نا خۆراکی پێویست بەدەست بهێنە.خواردنەکە.
ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت: "مەگەر ڕێوشوێنی دەستبەجێ نەگیرێتەبەر، تادێت ڕوون دەبێتەوە کە حاڵەتێکی نائاسایی جیهانی ئاسایشی خۆراک لە ئارادایە کە دەتوانێت کاریگەریی درێژخایەنی لەسەر سەدان ملیۆن گەورەساڵ و منداڵ هەبێت"، داوا لە وڵاتان دەکات بیر لە خۆیان بکەنەوە خۆراک و هاندانی شێوازەکانی کشتوکاڵی بەردەوامتر.
لەڕووی ئاسایشی ئاوەوە، تەنها 3%ی ئاوی جیهان ئاوی شیرینە، دوو لەسەر سێی ئەو ئاوانە لە سەهۆڵبەندانی بەستوودا شاردراوەتەوە یان بە شێوەیەکی تر بەردەست نییە بۆ بەکارهێنانی ئێمە، لە ئەنجامدا نزیکەی یەک ملیار و 100 ملیۆن کەس لە سەرانسەری جیهاندا دەستیان بە ئاو نەگەیشتووە، و زیانیان پێدەگات 2.7 ملیار کەس بەلایەنی کەمەوە بۆ ماوەی یەک مانگ لە ساڵێکدا کەم ئاون و تا ساڵی 2025 دوو لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان ڕەنگە ڕووبەڕووی کەمی ئاو ببنەوە.

جل وبه‌رگی خێرا و پاشماوەی قوماش
خواستی جیهانی بۆ مۆدە و جلوبەرگ بە ڕێژەیەکی بێ وێنە بەرزبووەتەوە، ئێستا پیشەسازی مۆدە 10%ی دەردانی کاربۆنی جیهانی پێکدەهێنێت، ئەمەش بووەتە یەکێک لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانی سەردەمی ئێمە، مۆدە بەتەنها دەردانی گازی گەرمخانەیی زیاتر بەرهەم دەهێنێت لە چاو فڕۆکەوانی و کەشتیوانی بەپێی بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان، نزیکەی 20%ی ئاوی پیسی جیهانی، واتە نزیکەی 93 ملیار مەتر سێجا بۆیاخکردنی قوماش.
جگە لەوەش، جیهان ساڵانە بەلایەنی کەمەوە ٩٢ ملیۆن تۆن پاشماوەی قوماشی بەرهەمهێناوە و پێشبینی دەکرێت ئەم ژمارەیە تا ساڵی ٢٠٣٠ ساڵانە بۆ ١٣٤ ملیۆن تۆن بەرزبێتەوە .لەکاتێکدا مایکرۆپلاستیکەکانی کەرەستەی جلوبەرگ وەک پۆلیستەر و نایلۆن و پۆلی ئەمید و ئەکریلیک و ماددە دەستکردەکانی تر هەڵدەمژرێنە ناو خاک و سەرچاوە ئاوییەکانی نزیکەوە، بڕێکی زۆر قوماشی جلوبەرگیش لە وڵاتانی کەم پێشکەوتوودا فڕێدەدرێن وەک بەڵگەی ئاتاکاما لە شیلی کە جیهانە وشکترین بیابان.، چونکە لانیکەم ٣٩ هەزار تۆن پاشماوەی قوماشی وڵاتانی دیکە لەوێ بەجێدەهێڵرێت بۆ ئەوەی بڕووخێت.
ئەم کێشەیە کە بە خێرایی گەشە دەکات تەنها بەهۆی مۆدێلی بازرگانی مۆدەی خێرا کە هەمیشە فراوانتر دەبێت، کە کۆمپانیاکان پشت بە بەرهەمهێنانی هەرزان و خێرای جلوبەرگی کوالیتی نزم دەبەستن بۆ جێبەجێکردنی نوێترین و گەورەترین ڕەوتەکان، لەکاتێکدا جاڕنامەی پیشەسازی مۆدەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کردەوەی کەشوهەوا دەبینێت کۆمپانیاکانی مۆدە و قوماشی واژۆکار کە پابەندن بە بە بەدەستهێنانی سفر دەردانی گازی ژەهراوی تا ساڵی ٢٠٥٠، زۆربەی کۆمپانیاکانی جیهان هێشتا ڕۆڵی خۆیان لە گۆڕانی کەشوهەوادا چارەسەر نەکردووە.
لە کاتێکدا ئەمانە هەندێک لە گەورەترین کێشە ژینگەییەکانن کە هەسارەکەمان تووشی دەبن، بەڵام زۆر کێشەی دیکەش هەن کە باسیان نەکراوە، لەوانە زیادەڕۆیی لە ماسیگرتن، فراوانبوونی شارەکان، به‌ركارهینانی وزه‌ی خراپ گۆڕانکاری لە بەکارهێنانی زەوی. لە کاتێکدا زۆر لایەن هەیە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت لە کاتی داڕشتنی وەڵامێک بۆ قەیرانێک، بەڵام دەبێت بە هەماهەنگ و پراکتیکی و دوور مەودا بێت کە جیاوازییەکی تەواو دروست بکات

زۆر ماسیگرتن
زیاتر لە سێ ملیار کەس لە جیهاندا پشت بە داهاتی سامانی ماسی دەبەستن وەک سەرچاوەی سەرەکی پرۆتینیان، نزیکەی 12%ی جیهان پشت بە ماسیگرتن دەبەستێت بە جۆرێک یان جۆرێکی تر، لەگەڵ 90%یان ماسیگرێکی بچووکن – بیر لە تیمێکی بچووک بکەرەوە لە بەلەمێک، نەک کەشتییەک، تۆڕی بچووک یان تەنانەت ڕۆد، بزوێنەر و چەقۆ بەکاردەهێنێت کە ئەوەندە جیاواز نییە لەو جۆرەی کە ڕەنگە بەکاریبهێنیت، لە کۆی ١٨.٩ ملیۆن ماسیگر لە جیهاندا، ٩٠٪ دەکەونە پۆلی دووەمەوە.
زۆربەی خەڵک نزیکەی دوو هێندەی ٥٠ ساڵ لەمەوبەر خۆراک بەکاردەهێنن، هەروەها چوار هێندەی کۆتایی ساڵانی شەستەکان لەسەر زەوی زیاترە، ئەمەش یەکێکە لە هۆکارەکانی ٣٠%ی ئاوی ماسیگرتنی بازرگانی کە بەم شێوەیە پۆلێن کراوە “ زیادەڕۆیی لە ماسیگرتن”، واتە ئاوی ماسیگرتنی بەردەست خێراتر لەوەی کە دەتوانرێت بگۆڕدرێت کەم دەبێتەوە.
زیادەڕۆیی لە ماسیگرتن کاریگەری زیانبەخشی لەسەر ژینگە هەیە، لەوانە زیادبوونی پیسبوون لە ئاوەکاندا، لەناوچوونی کۆمەڵگە ماسیگرتنەکان، شل و شلۆقی زەریاکان و هەروەها ڕێژەیەکی زۆر بەرزی لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو.
لە چوارچێوەی 17 ئامانجی گەشەپێدانی بەردەوامی نەتەوە یەکگرتووەکان (SDG 14)، ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوی FAO کاردەکەن بۆ پاراستنی کۆگاکانی ماسی لە ئاستی بایۆلۆجی بەردەوامدا، ئەمەش پێویستی بە ڕێسای توندتر دەبێت بۆ ئۆقیانوسەکانی جیهان لە چاو ئەوانەی پێشتر لە شوێنی خۆیانن.
لە مانگی تەمموزی ساڵی ٢٠٢٢ ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی لە ڕێکەوتنێکی گرینگدا یارمەتییەکانی ڕاوکردنی ماسی قەدەغە کرد بۆ سنووردارکردنی زیادەڕۆیی لە ڕاوکردنی ماسی لە جیهاندا، لە ڕاستیدا یارمەتییەکانی سووتەمەنی و کەرەستەی ماسیگرتن و دروستکردنی کەشتی نوێ تەنها هاندەری زیادەڕۆیی ڕاوکردنی ماسییە و هەر بۆیە کێشەیەکی گەورەیە.

کانگاکردنی کۆبالت
کۆبالت بە خێرایی دەبێتە نموونەی دیاریکەری ئەو مەتەڵە کانزاییەی کە لە دڵی گواستنەوەی وزەی نوێبووەوەدایە، وەک پێکهاتەیەکی سەرەکی ئەو کەرەستانەی پاتری کە کارەبا بە ئۆتۆمبێلە کارەباییەکان دەدەن، کۆبالت ڕووبەڕووی بەرزبوونەوەی بەردەوامی خواست دەبێتەوە لەگەڵ پێشکەوتنی هەوڵەکانی دیکاربۆنیزاسیۆن.گەورەترین دابینکەری جیهان لە کۆبالت کۆماری دیموکراتیی کۆنگۆیە، کە مەزەندە دەکرێت تا یەک لەسەر پێنجی بەرهەمهێنان لەلایەن کانگەرە پیشەسازییەکانەوە بەرهەم دەهێنرێت.
هەروەها تێچووی ژینگەیی چالاکییەکانی کانگاکانی کۆبالت زۆر بەرچاوە، ناوچەکانی باشووری کۆماری دیموکراتی کۆنگۆ تەنیا شوێنی کۆبالت و مس نییە، بەڵکوو بڕێکی زۆر یۆرانیۆمی تێدایە.
لە ناوچە کانگاکاندا زانایان ئاستی بەرزی تیشکدەرەوەیان بەدیکردووە، سەرەڕای ئەوەش، کانگاکردنی کانزاکان هاوشێوەی هەوڵەکانی تری کانگا پیشەسازییەکان، زۆرجار دەبێتە هۆی پیسبوون کە دەچێتە ناو ڕووبارەکان و سەرچاوە ئاوییەکانی نزیکەوە، هەروەها تۆزی بەردی وردکراو دەبێتە هۆی کێشەی هەناسەدان بۆ کۆمەڵگا ناوخۆییەکانیش .